دوفصلنامه‌ی پژوهش‌های قرآنی در ادبیات، دانشگاه لرستان

سال اول، شماره­ی دوم،‌ پاییز و زمستان 1393 هـ. ش/2014م

صفحات  103- 131

تحلیل ساختاری قسم در قرآن کریم

(بررسی بیست جزء قرآن کریم) 

سیدمحمد میرحسینی[1]

نرگس انصاری[2]

لیلا قلندری[3]

چکیده

  قسم از نظر شکلی یکی از ادوات تأکید در کلام به شمار می‌آید که در ارتباط تنگاتنگ با معنا و مخاطبین قرار دارد. چگونگی به کار رفتن این عنصر زبانی با تمام ارکان آن، پیوند نزدیکی با درجه­ی تردید یا باور مخاطب دارد و متکلم بلیغ کسی است که با علم به احوال مخاطب، کلامش را در بهترین شکل برای انتقال معنا به کار گیرد. با درک اهمیت این موضوع، تفاوت‌های ساختاری قسم در قرآن کریم- عالی‌ترین درجه کلام بلیغ- کاملاً در ارتباط با غرض متکلم در انتقال معنی است. پژوهش حاضر تلاش دارد با کشف ارتباط میان هر یک از ارکان قسم از یک سو و معنی و مخاطب از سوی دیگر، علت تفاوت ساختاری قسم را در ارتباط با عناصر ذکر شده بررسی و تحلیل نماید. محدوده پژوهش در بیست جزء آغازین قرآن بوده و پس از استخراج تمام نمونه‌ها و تفکیک آنها بر اساس ارکان قسم و با روش توصیفی- تحلیلی و با ارائه نمودارهای آماری مورد تحلیل قرار گرفته است. بررسی ساختاری قسم نشان می‌دهد در بخش مورد پژوهش از میان چهار رکن قسم، حذف فعل قسم رایج‌تر و ذکر جواب قسم نسبت به دیگر ارکان بیشتر است. البته لازم به ذکر است که حذف ارکان یا ذکر آن‌ها بر اساس متکلّم (مقسِم) آیه و مخاطب قسم متفاوت است. ذکر جواب قسم نسبت به دیگر ارکان، خواننده را در فهم موضوع سوگند در سور مکی و مدنی یاری می‌کند و بیشتر پیرامون موضوعاتی چون (قطعیت وقوع قیامت، حقانیت رسول حق، سرکشی انسان‌ها و عاقبت آنها...) است.

دعا در قرآن کریم از اهمیت ویژه ای برخوردار است،به گونه ای که خداوند عزوجل در آیه ی 77سوره ی فرقان( قُل ما یعبأ بکم ربی لولا دعاءکم بگو:اگر دعایتان نباشدپروردگارم برای شما ارزشی قائل نیست) اهمیت دعا را دررابطه ی انسان با پروردگارش،و أثرآن درجلب رضایت و رحمت خداوند آشکار می سازد. دعای قرآنی علاوه بر اهمیت فوق العاده ی آن به عنوان یکی از راههای ارتباط عبد با معبود خویش،حاوی معانی،اسرار،نکته ها و بلاغت شگفتی است که سبب شده علمای بلاغت نهایت تلاش خودرا جهت کشف شاهکارهای نظم و نوآوری های سبک موجود درآن بکار گیرند..و این بلاغت خارق العاده نتیجه ی استحکام نظم قرآن،استواری زیبای آن،بدیع و نو بودن اسلوب،مهارت بیان،قدرت و صداقت معانی، و فصاحت و روانی الفاظ قرآن می باشد. انگیزه ی پرداختن به این بحث،آشکار نمودن گوشه ای ازاعجاز موجود در قرآن و آشنایی با نکته های ظریف و بدیع قرآن کریم و جواهر نهفته در آیات دعاء می باشد.بنابراین به بررسی جلوه های بیانی همچون تشبیه،مجاز و کنایه موجود درآیات دعاء پرداخته شده و سعی شده است لطائف بیانی موجود در دریای سرشار دعاهای قرآنی تا حد امکان آشکارشود.

آشنایی‌زدایی که همان ناآشنا ساختن و بیگانه نمودن آنچه آشناست، از ارکان مکتب فرمالیسم روس است. این اصطلاح یکی از ارکان زیبایی‌شناسی و برجستگی هر اثر ادبی است. ارتباط آشنایی‌زدایی با مبحث (ایراد کلام برخلاف اقتضای ظاهر) برای بیان بهره‌مندی قرآن کریم از امکانات زبانی و روش­های زیبا­یی آفرینی هدفی است که این پژوهش می­کوشد با روش توصیفی- تحلیلی و از طریق ذکر نمونه­هایی از ده جزء میانی قرآن کریم به آن دست یابد. اهمیت بررسی این موضوع در قرآن کریم آن است که برجستگی و زیبایی این کتاب آسمانی را که مورد تأیید همگان است، بیش‌ازپیش روشن­تر می­سازد. آشنایی‌زدایی برخاسته از هنجار­گریزی به کثرت در قرآن کریم قابل‌مشاهده است. بیش­ترین هنجار­گریزی موجود به مبحث ایراد کلام برخلاف اقتضای ظاهر مربوط است، به‌ویژه التفات و قلب، هنجار­گریزی نحوی. این موضوع در قرآن کریم با هدف دلالت بیش­تر بر مقصود الهی و لذت بردن مخاطب انجام‌گرفته است.

اوصاف و نحوه سیر و سلوک حضرت ابراهیم (ع) در قرآن جلوه­ای خاص داشته و از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. تاکنون پژوهش­های زیادی با رویکرد سنتی در مورد بعضی اوصاف شاخص ایشان صورت گرفته است. جستار پیش رو نیز به نوبۀ خود در تلاش است ضمن تبیین اوصاف کلی حضرت ابراهیم (ع)، با به­­کارگیری ابزار علم معناشناسی و زبان­شناسی و با روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین اوصاف «حنیف، مسلم، أمه، أسوه و أواه» بپردازد. بررسی­ها نشان می­ دهد رویکرد ریشه­ شناسی در مورد حنیف به دلیل تغییر مدلول آن، بدون ثمر بوده است. در مورد مسلم، ریشۀ آن را از أسلم دانسته و در مورد أمه به تلاقی دو واژه «أم و أمه» و اتصال این دو، بر محور معنای انتزاعی «قاصد و مقصود» گردیده است. پیرامون واژه «أسوه» نیز به دو ریشه سریانی متحدالشکل با دو معنای «زخم را درمان کردن» و «پایه و اساس» رسیده و معنای دوم را هم محتمل دانسته ­اند. در مورد واژه أواه به ریشه عبری أوه به معنای آه کشیدن و نالیدن می­رسد. رویکرد ساختاری معناشناسی، واژگان «حنیف و مسلم»، «مسلم و وسط»، «أمه و أسوه» و «أواه و حلیم» را بر محور جانشینی در یک حوزه معنایی دانسته و به تحلیل مؤلفه­ های معنایی پرداخته و در نهایت، ترسیم انگاره معنایی، نویسنده را در ارائه یک نمونه تحلیل تفسیری از این اوصاف، یاری نموده است.